استیون رَپ، دادستان بین‌المللی جرایم جنگی، روز سه‌شنبه گفت شواهد به دست آمده از گورهای جمعی در سوریه، افشاگر «ماشین مرگ» دولتی حکومت سرنگون‌شده بشار اسد است.
رَپ که رهبری دادگاه‌های جرایم جنگی رواندا و سیرالئون را بر عهده داشته، پس از بازدید از دو محل گور جمعی در شهرهای قطیفه و نجها در نزدیکی دمشق، به رویترز گفت: «ما بدون تردید، بیش از ۱۰۰ هزار نفر را داریم که در این ماشین مرگ ناپدید شدند و زیر شکنجه به قتل رسیدند.»
رَپ، که دوره‌ای هم سفیر آمریکا در امور جرایم جنگی بود به رویترز گفت «در مورد این ارقام، با توجه به چیزهایی که در این گورهای جمعی دیده‌ایم، تردید چندانی ندارم.»
این دادستان بین‌المللی جنایت جنگی، که اکنون با جامعه مدنی سوریه برای مستندسازی شواهد جرایم جنگی دولت اسد همکاری کرده و در تلاش برای تدارک یک دادگاه احتمالی است، گفت: «ما واقعا از زمان نازی‌ها تاکنون چیزی این‌چنین ندیده‌ایم.»
او افزود: «از نیروهای امنیتی مخفی که مردم را از خیابان‌ها و منازل‌شان ربودند، تا زندانبان‌ها و بازجویانی که آنها را با گرسنگی و شکنجه کشتند، تا رانندگان کامیون‌ها و رانندگان بولدوزرها که اجسادشان را پنهان کردند، هزاران نفر در این سیستم کشتار فعالیت داشتند.»
رپ در ادامه با اشاره به شیوه کار این سیستم کشتار به رویترز گفت: «ما در مورد یک سیستم ترور دولتی صحبت می‌کنیم که به یک ماشین مرگ تبدیل شد.»
بر اساس برآورد سازمان‌های حقوق‌بشری و گزارش‌های رسانه‌ای از سال ۲۰۱۱، هنگامی که سرکوب اعتراضات علیه اسد به یک جنگ تمام عیار تبدیل شد تا زمان سقوط دولت اسد، صدها هزار سوری کشته شدند.
سال‌هاست گروه‌های حقوق‌بشری و شماری از دولت‌ها، هم بشار اسد و هم پدرش حافظ اسد را که پیش از او تا سال ۲۰۰۰ رییس‌جمهور بود، به انجام اعدام‌های فراقضایی گسترده، از جمله اعدام‌های دسته جمعی در نظام زندان‌های کشور و استفاده از سلاح‌های شیمیایی علیه مردم سوریه متهم کرده‌اند.
بشار اسد که به مسکو گریخته است، انکار کرده که دولت او مرتکب نقض حقوق بشر شده و مخالفان را تندرو معرفی می‌کند.
معاذ مصطفی، رییس سازمان امداد سوریه در آمریکا، که از گورهای جمعی در قطیفه در ۴۰ کیلومتری شمال دمشق بازدید کرده است، تخمین زده که تنها در این محل دست کم ۱۰۰ هزار پیکر دفن شده است.
ثبت اطلاعات ۱۵۷ هزار سوری ناپدیدشده
کمیسیون بین‌المللی افراد ناپدیدشده در لاهه که اطلاعات ۱۵۷ هزار نفر از افراد ناپدیدشده سوری را در اختیار دارد هم به طور جداگانه اعلام کرد داده‌هایی تائید نشده دریافت کرده که حاکی از وجود ۶۶ محل احتمالی گور جمعی در سوریه است.
کاترین بامبرگر، رییس این کمیسیون، به رویترز گفت که درگاه این کمیسیون برای گزارش افراد ناپدیدشده اکنون با موج جدید تماس‌ها از سوی خانواده‌ها «منفجر شده» است.
برای مقایسه، در جریان جنگ‌های بالکان در دهه ۱۹۹۰ حدود ۴۰ هزار نفر ناپدید شدند.
برای خانواده‌ها، جستجوی حقیقت در سوریه ممکن است بسیار طولانی و دشوار باشد. چرا که برای یافتن ناپدیدشده‌ها از طریق آزمایش دی‌ان‌ای، دست‌کم باید سه تن از بستگان فرد مفقود شده، نمونه‌های مرجع دی‌ان‌ای ارائه دهند و از هر یک از بقایای اسکلتی یافت شده در گورها نیز نمونه دی‌ان‌ای گرفته شود.
کمیسیون بین‌المللی افراد ناپدیدشده در لاهه خواستار محافظت از محل‌های گورهای دسته جمعی برای حفظ شواهد و استفاده در محاکمات احتمالی شده است، هرچند تصاویر نشان می‌دهد چندان از این محل‌ها محاقظت نمی‌شود.
وزارت خارجه آمریکا روز سه‌شنبه گفت که این کشور با شماری از نهادهای سازمان ملل در تماس است تا مردم سوریه به پاسخ‌هایی که دنبال آن هستند دست یابند.
شهروندان سوری که در نزدیکی قطیفه، یک پایگاه نظامی پیشین و محل یکی از این گورها و گورستان نجها، یکی دیگر از محل‌های گورهای جمعی زندانیان کشته‌شده، زندگی می‌کنند، شهادت داده‌اند که شاهد عبور مداوم کامیون‌های یخچال‌دار حامل اجساد بودند که در گودال‌های طولانی که با بولدوزر حفر شده بودند، تخلیه می‌شدند.
عبّ خالد، کشاورزی که در کنار گورستان نجها کار می‌کند، گفت: «این گورها به صورت سازمان‌یافته آماده شده بودند، کامیون می‌آمد محموله را تخلیه می‌کرد و می‌رفت. خودروهای امنیتی این کامیون‌ها را همراهی می‌کردند و هیچ‌کس اجازه نزدیک شدن نداشت، هر کس نزدیک می‌شد با جسدها پایین می‌رفت.»
در قطیفه، ساکنان از صحبت مقابل دوربین خبرنگاران یا ذکر نام‌شان خودداری کردند، زیرا از انتقام می‌ترسیدند و هنوز مطمئن نبودند منطقه پس از سقوط اسد امن باشد.
یکی از آنها روز سه‌شنبه به رویترز گفت: «این‌جا مکان وحشت است.»
تحلیل تصاویر ماهواره‌ای
تحلیل تصاویر ماهواره‌ای از سوی رویترز نشان می‌دهد که عملیات حفاری گسترده در این محل بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴ آغاز شد و تا سال ۲۰۲۲ ادامه داشت.
تصاویر متعدد ماهواره‌ای که شرکت مکسر تهیه کرده و رویترز بررسی کرده، در طول این مدت یک دستگاه حفاری و کانال‌های طولانی، به همراه سه یا چهار کامیون بزرگ را در محل نشان می‌دهد.
عمر حجیراتی، یکی از رهبران سابق اعتراضات ضد اسد که نزدیک گورستان نجها زندگی می‌کند، جایی که تا پیش از ایجاد سایت بزرگ‌تر گور جمعی قطیفه، محل گورهای جمعی بود، به رویترز گفت او مشکوک است چند نفر از اعضای ناپدیدشده خانواده‌اش در این گور دفن شده باشند.
او معتقد است برخی از کسانی که ماموران امنیتی با خود بردند، از جمله دو پسر و چهار برادرش، به دلیل اعتراض علیه دولت اسد بازداشت شده بودند.
حجیراتی که مقابل یک گودال طولانی و باز، که ظاهرا اجساد در آن دفن شده بودند، ایستاده بود به رویترز گفت: «این گناه من بود که باعث شد خانواده‌ام را ببرند.»
شهادت یکی از گورکن‌های شاهد گورهای جمعی
جزئیات مربوط به گورهای جمعی سوریه برای اولین بار در جریان جلسات دادگاه آلمان و شهادت در کنگره آمریکا در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳ افشا شد.
مردی که فقط با عنوان «قبرکن» شناخته می‌شود، بارها به عنوان شاهد در مورد کارش در سایت‌های نجها و قطیفه در طول محاکمه مقامات دولت سوریه در آلمان شهادت داد.
این قبرکن شهادت داد که سال ۲۰۱۱، زمان کار او در قبرستان‌های اطراف دمشق، دو افسر اطلاعاتی به دفترش آمدند و او و همکارانش را مجبور کردند اجساد را حمل و دفن کنند.
بر اساس شهادت این قبرکن، او را سوار یک ون با عکس‌های اسد روی بدنه‌اش، چندین بار در هفته بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸، کامیون‌های یخچال‌دار پر از اجساد را در رفتن به این محل‌ها همراهی می‌کرد.
او در جریان شهادتش در دادگاه آلمان گفت کامیون‌ها، صدها جسد از بیمارستان‌های نظامی تشرین، مزه و حرستا را به نجها و قطیفه حمل می‌کردند و در آن‌جا او و همکارانش، اجساد را درون کانال‌های عمیقی که زا پیش حفر شده بود می‌ریختند و به محض پر شدن هر بخشی از کانال، بیل مکانیکی آن را با خاک می‌پوشاند.
هیمن شاهد در شهادت‌نامه‌ای هم که به صورت مکتوب به کنگره آمریکا داد، گفت: «هر هفته دو بار، سه کامیون تریلی می‌آمد که بین ۳۰۰ تا ۶۰۰ پیکر قربانیانی را حمل می‌کرد که در اثر شکنجه، گرسنگی و یا اعدام مرده بودند و از بیمارستان‌ها و دوایر اطلاعاتی نظامی اطراف دمشق جمع شده بودند.»
این قبرکن در سال ۲۰۱۸ از سوریه گریخت و به اروپا رفت و بارها درباره این گورهای جمعی شهادت داده است، اما هویتش از عموم مردم و رسانه‌ها پنهان نگه داشته شده است.