اوکراین می‌گوید نیروهای روسیه در حمله به ماریوپل از سلاح شیمیایی و گاز سارین استفاده کرده‌اند. روسیه این اتهام را رد می‌کند.

با این حال نگرانی‌ها درباره استفاده روچرا غرب نگران استفاده روسیه از سلاح‌های شیمیایی در اوکراین است؟سیه از سلاح‌های شیمیایی به طور فزاینده‌ای مطرح است ولودیمیر زلنسکی، رییس‌جمهور اوکراین، هم درباره چنین احتمالی هشدار داده است.

با اینکه روسیه اتهام‌های اخیر را رد می‌کند اما طی دو دهه گذشته در کارنامه کرملین مواردی از این دست ثبت شده است.

کشورهای غربی از جمله آمریکا گفته‌اند در حال بررسی احتمال وقوع حمله شیمیایی در اوکراین هستند و بریتانیا هم هشدار داده در صورت تایید چنین موضوعی، همه گزینه‌ها برای مقابله با روسیه روی میز خواهد بود.

نگرانی‌ها به ویژه زمانی افزایش یافت که وال‌استریت ژورنال گزارش داد که اوایل مارس نمایندگان حاضر در مذاکرات صلح روسیه و اوکراین دچار مسمومیت شیمیایی شدند؛ البته بعدا دست‌کم یک منبع دولتی اوکراین این موضوع را رد کرد.

چرا غرب نگران استفاده روسیه از سلاح‌های شیمیایی در اوکراین است؟

با اینکه جهان استفاده از سلاح‌های شیمیایی را ممنوع اعلام کرده، دولت روسیه در دو دهه گذشته در چند مورد در چنین حملاتی دست داشته است.

از جمله در سال ۲۰۱۸ دولت بریتانیا روسیه را متهم کرد که با استفاده از ماده شیمیایی نوویچوک، عامل اعصاب کشنده که دهه‌ها پیش در اتحاد جماهیر شوروی ساخته شد، یک جاسوس سابق به نام سرگئی اسکریپال را که در بریتانیا زندگی می‌کرد مسموم کرد.

در یک مورد مهم دیگر، الکسی ناوالنی، رهبر اپوزیسیون روسیه در سال ۲۰۲۰ با نوع دیگری از ماده شیمیایی نوویچوک مسموم شد.

البته کرملین دست داشتن در هر دو مورد را رد کرده است.

رالف تراپ، مشاور خلع سلاح در فرانسه، می‌گوید: این دو حادثه باعث می‌شود کنار گذاشته شدن برنامه‌های شوروی سابق با علامت سوال مواجه شود.

گزارش‌هایی درباره استفاده روسیه از سلاح‌های شیمیایی در جنگ سوریه یا کمک به حکومت بشار اسد در این زمینه نیز مطرح شده است.

سازمان منع سلاح‌های شیمیایی (OPCW) استفاده ارتش بشار اسد از سلاح شیمیایی علیه مردم سوریه را تایید کرده است.

دولت روسیه نقش داشتن در حملات شیمیایی در سوریه را رد می‌کند و حتی وقوع برخی از آنها را جعلی می‌خواند.

روسیه درباره اوکراین دست پیش را گرفت و کی یف را به آماده شدن برای استفاده از سلاح‌های شیمیایی متهم کرد. دولت‌های غربی می‌گویند احتمالا این همان تاکتیک «پرچم دروغین» است که کرملین پیش از این نیز از آن استفاده کرده است. «پرچم دروغین» به عملیات نظامی و سیاسی پنهانی گفته می‌شود که طوری طراحی شود و به اجرا درآید که طرف مقابل را مظنون نشان دهد.

جو بایدن ۲۲ مارس گفت: «روسیه سابقه‌ای طولانی در متهم کردن دیگران به کارهایی دارد که در حال انجام آنهاست یا قصد انجام آنها را دارد.»

تراپ که یکی از ماموران سابق سازمان منع سلاح‌های شیمیایی است و در نظارت بر پایبندی برخی کشورها از جمله اوکراین به کنوانسیون تسلیحات شیمیایی نقش داشته است، می‌گوید هیچ مدرکی مبنی بر اینکه اوکراین سلاح‌های شیمیایی دارد در دست نیست و «برای اوکراینی‌ها منطقی نیست که به استفاده از سلاح‌های شیمیایی فکر کنند».

روسیه و اوکراین هر دو از امضا‌کنندگان کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی هستند و استفاده از هر نوع مواد شیمیایی در جنگ را غیرقانونی می‌داند. مواد شیمیایی مطرح در این کنوانسیون دامنه‌ای گسترده دارد و شامل مثلا کلر که می‌تواند به صورت قانونی در ضدعفونی کردن آب به کار برود هم می‌شود.

سازمان منع سلاح های شیمیایی که بر پایبندی به این کنوانسیون نظارت می‌کند، در سال ۲۰۱۷ تأیید کرد که روسیه تمام ذخایر اعلام شده تسلیحات شیمیایی خود را نابود کرده است.

وزارت خارجه روسیه اتهام‌های مطرح شده علیه این کشور مبنی بر برنامه‌ریزی نظامی برای استفاده از سلاح‌های شیمیایی در اوکراین را «کارزار بدنام کردن» روسیه از طرف کشورهای غربی خوانده است.

چرا احتمال دارد روسیه در اوکراین سلاح شیمیایی استفاده کند؟

استفاده از سلاح‌های شیمیایی در میدان نبرد و علیه نیروهای نظامی که مجهز به تجهیزات حفاظتی هستند کاربرد محدودی دارد.

با این حال همان طور که پل راجرز، پژوهشگر مطالعات صلح در دانشگاه بردفورد بریتانیا، می‌گوید: سلاح‌های شیمیایی در درجه اول برای ارعاب مردم و شکستن اراده آنها برای مقاومت است.

ناظران نگران این هستند که ارتش روسیه برای ایجاد وحشت در بین غیرنظامیان دست به حمله شیمیایی علیه شهرهای اوکراین بزند.

برای مثال، گاز کلر که چگالی‌ بیشتری نسبت به هوا دارد و به زمین نزدیکتر است، در صورت استفاده می‌تواند به پناهگاه‌های زیرزمینی که غیرنظامیان به آنها پناه می‌برند نفوذ کند و باعث خفگی مردم شود.

ارتش روسیه همچنین می‌تواند از سموم اعصاب مانند سارین استفاده کند که بسیار کشنده است اما به سرعت محو می‌شود و به مهاجمان اجازه می‌دهد بعد از حمله شیمیایی، مقصد مورد نظر را اشغال کنند. اما استفاده از مواد شیمیایی مانند سم نوویچوک کاربرد کمتری برای ارتش روسیه خواهند داشت، زیرا این نوع سموم پایدار هستند و پیش از اینکه ارتش بتواند هدف را اشغال کند، نیاز به ضدعفونی گسترده‌ای دارد.

آیا راهی برای پیشگیری از حمله شیمیایی به اوکراین وجود دارد؟

اگر کرملین در مورد اتهامات خود مبنی بر قصد و آمادگی اوکراین برای استفاده از سلاح‌های شیمیایی جدی باشد، می‌تواند این اتهام‌ها را از مسیرهای مناسب پیگیری کند.

لیو سیدنس می‌گوید: «روسیه می‌تواند از سازمان منع سلاح‌های شیمیایی آنچه را که بازرسی چالشی نامیده می‌شود مطالبه کند. اگر این یک دغدغه واقعی برای پوتین است و او خود نمی‌خواهد از سلاح شیمیایی استفاده کند، باید این کار را انجام دهد.»

اما اگر دولت روسیه این ادعا را به عنوان بهانه‌ای برای اینکه خود از این نوع سلاح‌ها استفاده کند، مطرح می‌کند، هر کشوری، حتی اوکراین، می‌تواند سازمان منع سلاح‌های شیمیایی را به بازرسی از اوکراین برای به چالش کشیدن این ادعا فرابخواند. آلستر هی، سم شناس زیست‌محیطی در دانشگاه لیدز بریتانیا، می‌گوید: «اوکراینی‌ها می‌توانند بگویند بیایید و ببینید، ما چیزی برای پنهان کردن نداریم؛ و این به وضوح باعث به دام افتادن روسیه خواهد شد.»

آیا می‌توان به کمک علم احتمال وقوع یک حمله شیمیایی را تایید کرد؟

در چنین شرایطی از سازمان منع سلاح‌های شیمیایی خواسته می‌شود تا هرگونه ادعای حمله شیمیایی را تایید کند. تراپ می‌گوید این سازمان می‌تواند حتی بدون حضور مستقیم در منطقه جنگی، شواهدی به‌ویژه از تصاویر ماهواره‌ای و گزارش‌های پزشکی جمع‌آوری کند. او می‌گوید: «اگر حمله شیمیایی صورت گرفته باشد، قربانیانی را خواهید دید که در مراکز پزشکی تحت درمان هستند و علائم و سوابق پزشکی آنها در این زمینه سرنخ می‌دهد.»

سلاح‌های شیمیایی از نظر نحوه عملکرد و انواع آثاری که از خود به جا می گذارند بسیار متفاوتند. اگر بازرسان بلافاصله پس از حمله دسترسی مستقیم به این مناطق داشته باشند، می‌توانند نمونه‌هایی از آثاری که مواد شیمیایی در خون باقی می‌گذارند یا بقایای آن در محیط را جمع‌آوری کنند. اما در برخی شرایط، جمع آوری آثار و شواهد دشوارتر است. مثلا اثبات حمله شیمیایی با کلر شاید سخت باشد، زیرا گاز کلر می‌تواند بدون برجای گذاشتن هیچ اثری از بین برود.

تراپ می‌گوید: در طول جنگ داخلی سوریه، بازرسان سازمان منع سلاح‌های شیمیایی برای اولین بار شواهدی را در یک منطقه جنگی جمع‌آوری کردند و گزارش دادند که هم از گاز کلر و هم از مواد شیمیایی استفاده شده است؛ چیزی که دولت سوریه آن را رد کرده است. بازرسان این کار را با پذیرش خطرهای بزرگی انجام دادند و دست‌کم یک بار مورد حمله قرار گرفتند.

در هر صورت، بازرسان بین‌المللی برای بازدید از مناطق جنگی برای تایید وقوع حمله شیمیایی به تضمین‌هایی برای ایمنی خود مانند آتش‌بس نیاز دارند. سازمان منع سلاح‌های شیمیایی به مجله نیچر گفت تا کنون هیچ درخواستی برای بازرسی چالشی دریافت نکرده است.