در پی حمله روسیه به اوکراین، دیوان کیفری بینالمللی روز ۱۱ اسفندماه اعلام کرد که اقدام فوری برای تحقیق درباره جنایات جنگی احتمالی روسیه در اوکراین را آغاز کرده است.
سی‌ان‌ان در گزارشی به درخواست جهانی برای تحقیق درباره جنایات جنگی پوتین، اینکه جنایت جنگی چیست و عملکرد دیوان کیفری بینالمللی پرداخته است.
سفارت آمریکا در کی‌یف، پایتخت اوکراین، روز ۱۳ اسفندماه اعلام کرد که روسیه با حمله به نیروگاه هسته‌ای زاپروژیا مرتکب جنایت جنگی شده است.
گزارش‌ها درباره استفاده احتمالی روسیه از بمب‌های خوشه‌ای و بمب خلاء در مراکزی با تراکم جمعیت بالا و سکونت غیرنظامیان بسیار هم در زمره جنایات جنگی توصیف شده است.
آرسنی یاتسنیوک، نخست‌وزیر پیشین اوکراین، به شورای روابط خارجی آمریکا گفت: «خیلی صریح می‌گویم که آقای پوتین یک جنایتکار جنگی است.»
نگاهی کلی به جنایات جنگی و جنبش عدالت بینالمللی بیندازیم.
جنایت جنگی چیست؟
دیوان کیفری بینالمللی تعاریف خاصی از نسل‌کشی، جنایات جنگی، جنایت علیه بشریت و «جنایت تجاوز سرزمینی» ارائه کرده است که می‌توان با مراجعه به راهنمای منتشرشده این دیوان از آنها مطلع شد.
در مورد جنگ اوکراین، هدف قرار دادن غیرنظامیان، نقض کنوانسیون ژنو، هدف قرار دادن برخی گروه ازافراد و دیگر موارد می‌تواند از مصادیق جنایات احتمالی روسیه باشد.
کریم خان، دادستان ارشد دیوان کیفری بینالمللی، روز ۱۲ اسفند به کریستین امانپور، خبرنگار سی‌ان‌ان، در این باره گفت: «یک مورد قطعی است و آن این است که گلوله‌باران و هدف قرار دادن غیرنظامیان و هر آنچه غیرنظامی باشد، جنایت است در حوزه قضایی این دیوان قرار می‌گیرد.»
خان افزود: «حتی اگر الزام نظامی وجود داشته باشد، وظیفه آشکاری برای طرفین درگیری وجود دارد تا به اعمال خشونت نامتناسب متوسل نشوند و اطمینان حاصل کنند که سلاح و مهماتی که مورد استفاده قرار می‌گیرد اثرات گسترده بر مناطقی با سکونت بالای غیرنظامیان نداشته باشد.»
بمب خوشه‌ای و بمب خلاء چیست؟
نگرانی درباره استفاده از سلاح‌های کشتار ممنوعه این روزها به‌طور خاص، محور بحث افراد درباره جنایت جنگی است.
بمب خوشه‌ای سلاحی است که در پی شلیک و پس از پیمایش چندین متر در هوا منفجر می‌شود و سپس بمب‌های کوچک‌تری آزاد می‌کند که هر کدام وقتی به زمین می‌افتند، خود با صدای بلند منفجر می‌شوند.
به‌گزارش سازمان عفو بین‌الملل، نیروهای روسیه روی یک مهدکودک در اوکراین بمب خوشه‌ای انداخته‌اند.
بمب خلاء یا سلاح‌های گرمافشاری نیز اکسیژن هوای اطراف را جذب می‌کنند تا انفجاری قدرتمند با موجی با فشار بالا ایجاد کنند که می‌تواند اثرات ویرانگر بسیار در بر داشته باشد. روسیه پیش‌تر از آنها در نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل استفاده کرده است و یک تیم سی‌ان‌ان نیز اخیرا یک پرتابگر‌های راکت گرمافشاری روسیه را در نزدیکی مرز اوکراین پیدا کرده بود.
آیا روسیه از بمب خوشه‌ای و خلاء استفاده کرده است؟
لیندا توماس‌گرینفیلد، نماینده ایالات متحده در سازمان ملل، ۱۱ اسفندماه خطاب به مجمع عمومی سازمان ملل گفت روسیه برای استفاده از سلاح‌های مزبور آماده می‌شود.
آمریکا نگران است که با وجود طبق برنامه پیش نرفتن حمله روسیه به اوکراین، پوتین و ارتش روسیه به اقدامات وحشیانه‌تری در این کشور روی بیاورند.
کریم خان، دادستان ارشد دیوان کیفری بینالمللی به سی‌ان‌ان گفت:«چه بمب خوشه‌ای باشد و چه سلاح‌های گرمافشاری، فرماندهان در میدان نبرد باید با احتیاط بسیار و هوشیاری بالا تصمیم بگیرند که چگونه درگیری را که به هر حال شروع شده، ادامه دهند.»
خان افزود: «ما متخصصانی داریم که می‌تواند ته‌وتوی آنچه که روی داده دربیاورند.»
رهبران جهان چه می‌گویند؟
ولودیمیر زلنسکی، رییس‌جمهور اوکراین، روز ۹ اسفندماه گفت که هدف قرار دادن مناطق سکونت غیرنظامیان با جت‌های ارتش روسیه در ردیف جنایات جنگی است.
جو بایدن، رییس‌جمهور آمریکا و بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا هر دو گفته‌اند که به نظر می‌رسد پوتین مناطق محل‌سکونت غیرنظامیان را هدف قرار داده باشد.
بوریس جانسون روز ۱۲ اسفندماه در پارلمان بریتانیا در این باره گفت: «آنچه تاکنون از رژیم ولادیمیر پوتین در استفاده از تسلیحات شاهد آن بوده‌ایم این است که آنان مهماتشان را بر سر مردم بی‌گناه می‌ریزند...به‌نظر من، این اقدام کاملا یک جنایت جنگی محسوب می‌شود.»
بایدن در همان روز به اینکه پوتین در جنگ اوکراین مرتکب جنایت جنگی شده است، بسنده کرد.
او افزود آمریکا آنچه در اوکراین می‌گذرد را دقیق دنبال می‌کند و برای هر حرفی در این باره زود است. در همین حال در کاخ کنگره ایالات متحده، هر دو حزب جمهوری‌خواه و دموکرات خواهان قطعنامه‌ای در حمایت از تحقیقات دیوان کیفری بین‌المللی‌اند.
دیوان کیفری بینالمللی کجاست و کار آن چیست؟
دیوان کیفری بینالمللی در شهر لاهه در هلند قرار دارد و در پی معاهده اساسنامه رم بنیان نهاده شد. نخستین دیوان رسیدگی به جرائم بینالمللی است و مستقل از سازمان ملل متحد عمل می‌کند.
بیشتر کشورهای دنیا و به‌عبارتی ۱۲۳ کشور جهان، عضو این معاهده‌اند اما استثنائاتی هم وجود دارد.
چه کسی می‌تواند در دیوان کیفری بینالمللی محاکمه شود؟
هر فردی که متهم به جرمی باشد می‌تواند مادامی که رسیدگی به آن جرم در صلاحیت دیوان کیفری بینالمللی است، در این دیوان محاکمه شود. این دادگاه افراد را محاکمه می‌کند و نه کشورها را و بر محاکمه اشخاصی متمرکز است که بیشترین سهم از مسئولیت اقدامی را عهده‌دار بوده‌اند.
به‌عبارت دیگر، این دادگاه رهبران و مقامات کشورها را محاکمه می‌کند. با آنکه اوکراین عضو دیوان کیفری بینالمللی نیست، پیش‌تر قضاوت این دادگاه را پذیرفته است.
از جنبه نظری، پوتین می‌تواند برای جرایم پیشین خود در شبه‌جزیره کریمه در سال ۲۰۱۴، در این دیوان محکوم شود.
دیوان کیفری بینالمللی جلسات محاکمه را غیابی برگزار نمی‌کند. پس پوتین یا باید از طرف روسیه تحویل دیوان شود و یا بیرون از این کشور دستگیر شود که چنین موردی نامحتمل به نظر می‌رسد.
دیوان کیفری بینالمللی به چه جرایمی می‌پردازد؟
دیوان کیفری بینالمللی دیوانی است که برای ارائه واپسین راه‌حل بنا شده و جایگزین نظام قضایی خود کشورها نیست. این دادگاه، ۱۸ قاضی دارد که دوره قضاوت آنها ۹ ساله است. چهار نوع جرم نسل‌کشی، جنایت علیه بشریت، جنایت تجاوز سرزمینی و جنایات جنگی در حوزه رسیدگی این دیوان است.
فرآیند قضایی در دیوان کیفری بینالمللی به چه شکل است؟
فرآیند قضایی در این دیوان به دو شکل است. یا دولت کشوری و یا شورای امنیت سازمان ملل می‌تواند موردی را برای تحقیق به دیوان کیفری بینالمللی ارجاع دهد.
روسیه به‌عنوان عضو اصلی شورای امنیت سازمان ملل حق وتو اقدامات این شورا را دارد. تاکنون ۳۹ کشور که اغلب آنها کشورهای اروپایی‌اند، خواستار تحقیق دیوان کیفری بینالمللی درباره جنایات جنگی روسیه در اوکراین شده‌اند.
کریم خان، دادستان ارشد دیوان کیفری بینالمللی گفت مایل است به‌جز طرف اوکراینی با طرف روسی هم وارد گفت‌وگو شود. او تاکید کرد که این دیوان، نهادی سیاسی نیست.
دادگاه کیفری بینالمللی در مورد اوکراین درباره چه‌چیزی تحقیق خواهد کرد؟
در تحقیقات جدید دیوان لاهه در مورد احتمال ارتکاب جنایات جنگی روسیه، این دیوان اقدامات روسیه در اوکراین را از سال ۲۰۱۳ تا جنگ کنونی را بررسی خواهد کرد.
روسیه سال ۲۰۱۴ ابتدا وارد شبه‌جزیره کریمه که بخشی از قلمرو اوکراین بود شد. دیوان کیفری بینالمللی در همان زمان نیز تحقیقاتی درباره سرکوب معترضان به‌دست یک حکومت اوکراینی حامی‌روسیه را در دست داشت. درخواست ارجاع جدید ۳۹ کشور می‌تواند جنایات جنگی احتمالی روسیه از آن زمان تاکنون، همه را یک‌جا بررسی کند.
تحقیقات دیوان کیفری بینالمللی چقدر طول می‌کشد؟
بررسی‌های دیوان بینالمللی کیفری می‌تواند مدت زیادی به طول بینجامد.
در این دیوان، یک تحقیق ابتدایی درباره تنش در شرق اوکراین، بیش از ۶ سال و از آوریل ۲۰۱۴ تا دسامبر ۲۰۲۰ طول کشید. در آن زمان دادستان گفت که مدارکی از جنایات جنگی و جنایت علیه بشریت وجود دارد.
با آغاز همه‌گیری کوویدـ۱۹ و کمبود نیرو در دیوان، که موارد دیگری برای انجام تحقیقات نیز در دست دارد، گام‌های بعدی در این فرآیند قضایی به‌کندی طی شد.
در مورد اوکراین، فرآیند قضایی از چه نظر متفاوت است؟
رایان گودمن، استاد حقوق دانشگاه نیویورک بر این باور است که اعتراضات بینالمللی علیه حمله روسیه به اوکراین منحصربه‌فرد است و این می‌تواند به دیوان اجازه دهد که از در جدیدی به مسئله اوکراین وارد شود.
او می‌گوید که قضاوت عملکرد دیوان کیفری بینالمللی با توجه به سابقه آن دشوار است. گودمن افزود که در مورد اوکراین، دادستان با حمایت فوق‌العاده ده‌ها کشور از چنین تحقیقاتی روبه‌رو شده که این احتمالا منابع بیشتری در اختیار او برای رسیدگی به مورد اوکراین قرار دهد.
فرآیند محاکمه پوتین چگونه بر جنگ اوکراین اثرگذار خواهد بود؟
گودمن بر این باور است که بازرسی دیوان کیفری بینالمللی ممکن است بر فضای دیپلماتیک برای مذاکرات تاثیر بگذارد. او افزود که پوتین و دیگر مقام‌های روسیه ممکن است نخواهند با احتمال خطر بازداشت، برای مذاکره به خارج این کشور مسافرت کنند.
گودمن گفت که این تحقیقات می‌تواند موضع پوتین در داخل روسیه را نیز تضعیف کند و به روس‌ها بفهماند که دلیل مضاعفی هم برای اینکه پوتین دیگر به کار رهبری کشورشان نمی‌آید وجود دارد.
پیش از این دیوان رسیدگی به جرایم بینالمللی چگونه صورت می‌گرفت؟
محاکمه‌های پیشین برای جنایات جنگی را دادگاه‌های ویژه سازمان ملل ترتیب دادند؛ مانند آنانی که برای یوگسلاوی سابق تشکیل شد و بر محاکمه اسلوبودان میلوشویچ، دیکتاتور صرب متمرکز بود. دادگاه‌های نسل‌کشی روواندا هم در همین دسته بود.
تمام این‌ها دادگاه‌ها ریشه‌گرفته از دادگاه‌های نورنبرگ است که «متفقین» آنها را برای محاکمه نازی‌ها پس از پایان جنگ جهانی دوم تشکیل دادند.
چرا آمریکا و روسیه عضو دیوان کیفری بینالمللی نیستند؟
هر دو کشور روسیه و آمریکا از امضاکنندگان معاهده‌ای‌اند که دیوان کیفری بینالمللی بر مبنای آن بنیان گذاشته شد. رهبران هر دو کشور این معاهده را امضا کرده بودند اما هیچ‌کدام از کشورها عضو این دیوان نیستند.
روسیه سال ۲۰۱۶ و چندین روز پس از انتشار گزارش دیوان کیفری بینالمللی درباره اشغال شبه‌جزیره کریمه در سال ۲۰۱۴، از عضویت این دیوان خارج شد. این دیوان در آن زمان تحقیقاتی نیز درباره تلاش روسیه برای به رسمیت شناختن مناطق جدایی‌طلب در گرجستان در سال ۲۰۰۸ به راه انداخته بود.
در همان زمان، فرانسه نیز روسیه را به ارتکاب جنایات جنگی در سوریه متهم کرده بود.