مای ساتو، گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران در اولین گزارش دوره‌ای خود بر لزوم شفافیت، رعایت حقوق زنان و احترام به حق حیات تاکید کرد و از مقامات جمهوری اسلامی خواست ضمن پای‌بندی به توصیه‌های حقوق بشری، امکان حضور او را در ایران برای بررسی وضعیت حقوق بشر تسهیل کنند.

ساتو، در نخستین گزارش خود که به هفتاد و نهمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل ارائه شد، به بررسی سه حوزه اصلی شفافیت، حقوق زنان و حق حیات پرداخته است.

او که از اول اوت ۲۰۲۴ ماموریت خود را آغاز کرده، این گزارش را بر اساس داده‌های موجود از گزارش‌گران قبلی و نظرات مقامات جمهوری اسلامی تهیه کرده و خواستار همکاری دولت ایران و شفافیت بیشتر در امور حقوق بشر شده است.

این گزارش در چارچوب قطعنامه شورای حقوق بشر تهیه شده و به عنوان تلاشی برای تقویت حقوق بشر در ایران محسوب می‌شود.

سه اولویت ماموریت گزارشگر ویژه

ساتو بر اساس بررسی گزارش‌های پیشین و توصیه‌های نهادهای بین‌المللی سه حوزه شفافیت، حقوق زنان و حق حیات را به عنوان اولویت‌های اصلی ماموریت خود معرفی کرده است.

به گفته ساتو، مسائلی که در گزارش‌های پیشین مطرح شده همچنان در ایران وجود دارد و بهبود محسوسی در این زمینه‌ها مشاهده نشده است.

ضعف در سیستم قضایی، استفاده از مجازات اعدام بدون رعایت تضمین‌های قضایی، شکنجه و برخوردهای خشن با بازداشت‌شدگان، سرکوب اقلیت‌ها، و آزار مدافعان حقوق بشر از جمله مسائل حقوق بشری است که ساتو به آن‌ها اشاره کرده است.

او تاکید کرده که برخی تغییرات مثبت، مانند اصلاح قانون مجازات اسلامی در سال ۲۰۱۳ و اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر در سال ۲۰۱۷، به وقوع پیوسته‌اند، اما این تغییرات محدود بوده و مشکلات اساسی همچنان باقی مانده‌اند.

گزارشگر ویژه در پی آن است که با استفاده از اطلاعات دقیق‌تر و شفاف‌تر به بررسی این مسائل بپردازد و ایران را به سوی بهبود پایدار در وضعیت حقوق بشر سوق دهد.

تاکید بر داده‌ها، شفافیت و حق دسترسی به اطلاعات

یکی از چالش‌های اصلی گزارشگر ویژه در ارزیابی وضعیت حقوق بشر در ایران، کمبود داده‌های رسمی و شفاف است.

خانم ساتو بر این باور است که عدم دسترسی عمومی به اطلاعات و شفافیت ناکافی باعث می‌شود تا تعیین میزان بهبود یا پسرفت در حقوق بشر دشوار شود.

از سال ۲۰۱۱ و با ازسرگیری ماموریت گزارشگر ویژه، هیچ بازدید رسمی از سوی گزارشگران به ایران صورت نگرفته و آخرین بازدید مربوط به سال ۱۹۹۶ بوده است.

او تاکید کرده که سرکوب قربانیان نقض حقوق بشر و خانواده‌های آنان نیز دسترسی به اطلاعات و شفافیت در این زمینه را دشوارتر می‌کند.

ساتو به ماده ۲۰ اعلامیه جهانی حقوق بشر و ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی استناد کرده و حق دسترسی به اطلاعات و دانستن حقیقت را اساسی دانسته است که باید مورد احترام قرار گیرد.

بر اساس این گزارش او مصمم است که در طول ماموریت خود به تاثیرات عدم شفافیت بر وضعیت حقوق بشر در ایران بپردازد و این مسئله را به‌طور جدی بررسی کند.

رویکرد جنسیتی و وضعیت حقوق زنان

وضعیت حقوق زنان یکی دیگر از اولویت‌های گزارشگر ویژه است. او تاکید کرده به‌ویژه پس از ظهور جنبش «زن، زندگی، آزادی» و واکنش جمهوری اسلامی به آن، وضعیت حقوق زنان بدتر شده‌است.

استفاده از نیروی کشنده و بازداشت‌های خودسرانه علیه زنان توجه جهانی را به خود جلب کرده و گزارشگر ویژه همراه با دیگر کارشناسان از جمهوری اسلامی خواسته تا مدافعان حقوق بشر و زندانیان زن به خدمات پزشکیِ به‌موقع و مناسب، دسترسی داشته باشند.

در این گزارش، قانون «عفاف و حجاب» و اعمال مجازات‌های مرتبط با آن از جمله جریمه و محدودیت دسترسی به خدمات اجتماعی و فعالیت‌های آنلاین برای زنانی که قانون حجاب را رعایت نمی‌کنند مورد انتقاد گزارشگر ویژه قرار گرفته است.

او تاکید کرد که زنان حق دارند در انتخاب نوع پوشش خود آزاد باشند و اعمال محدودیت‌های اجباری با اصول حقوق بشری همخوانی ندارد.

ساتو قصد دارد که با توجه به تمامی حقوق انسانی، وضعیت زنان در ایران را به طور جامع بررسی کند.

حق حیات و نگرانی از اعدام‌ها

گزارشگر ویژه حق حیات را به عنوان مهم‌ترین حق بشری معرفی کرده و از افزایش نگران‌کننده اعدام‌ها در ایران ابراز نگرانی کرد.

در ماه اوت ۲۰۲۴، دست‌کم ۹۳ نفر در ایران اعدام شدند که تقریبا نیمی از این اعدام‌ها به جرایم مرتبط با مواد مخدر مربوط بوده است.

ساتو تاکید کرد که بر اساس میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، مجازات اعدام باید به جرایم بسیار جدی محدود شود و اتهامات کلی مانند «افساد فی‌الارض» و «محاربه» نباید برای اعدام به کار رود.

به گفته او در مواردی که حکومت در سلب خودسرانه حق حیات دخیل است، احتمال نقض سایر حقوق بشری از جمله حقوق مدنی، سیاسی و اقتصادی نیز وجود دارد.

ساتو بر این باور است که بررسی حق حیات منجر به بررسی سایر نقض‌های حقوق بشری می‌شود و ارتباط بین این نقض‌ها را آشکار می‌سازد.

رویکرد موضوعی در گزارش‌دهی

گزارشگر ویژه تصمیم دارد که در گزارش‌های خود به شورای حقوق بشر و مجمع عمومی از رویکرد موضوعی استفاده کند. این بدان معناست که به جای به‌روزرسانی تک‌تک موارد نقض حقوق بشر، موضوعات کلی مانند عدالت و سیاست‌های مواد مخدر و تاثیر آن بر حقوق بشر را بررسی خواهد کرد.

لزوم همکاری ایران با گزارشگر ویژه

ساتو بر اهمیت همکاری ایران با گزارشگر ویژه تاکید کرده و از ایران خواسته است تا دسترسی بدون محدودیت او به کشور را برای انجام بررسی‌های دقیق فراهم کند.

او تاکید کرده که برای موفقیت این ماموریت و بهبود وضعیت حقوق بشر در ایران، همکاری دولت و مردم ایران و همچنین حمایت سایر سهامداران بین‌المللی ضروری است.

گزارشگر ویژه همچنین از ایران خواسته تا به تعهدات بین‌المللی خود پایبند بماند و نقش جامعه مدنی را در تحقق حقوق بشر بپذیرد.